ગીતાનું દેહ-મનોવિજ્ઞાન
આઘ્યાિત્મક ઉન્નતિનું શાશ્વત વિશ્વ-ગીત
ગીતાના તેરમાં અઘ્યાય માં શરીરરૂપી ખેતરની મિમાંસા છે. દેહરૂપી ખેતરમાં ખેડ ખાતર-પાણીની કેવી માવજત કરવી, કેવું બિયારણ વાવવું વગેરે મજાની વાતો ગીતાકારે કરી છે.
પાંચ કર્મેન્દ્રિયો (હાથ, પગ, મોઢું, મળદ્વાર અને જનનાંગ) પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો (આંખ, કાન, નાક, જીભ અને ત્વચા) અને ચાર અંત:કરણ (મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકાર) મળીને ચૌદ ચાસના ખેતરનો ખેતરપાળ છે, આત્મા. જેમ વર્ષાઋતુ આવે અને માટીમાંથી સર્જનની સોડમ ઊઠે તેમ જ્ઞાનરૂપી વરસાદથી અંતરની ધરતી મહેકી ઊઠે. તેરમાં અઘ્યાયમાં (મંત્ર ૭થી ૧૧) જ્ઞાનીનાં લક્ષણો આપ્યાં છે. જે નિરાભિમાની અને નિર્દંભી હોય, જેના રોમેરોમમાં કરુણા, અહિંસા અને ઋજુતા ટપકતી હોય, તન-મન પવિત્ર હોય, જે વડીલો અને ગુરુજનોને આદર કરે, જેણે ઇન્દ્રિયો પર કાબૂ મેળવ્યો હોય, જન્મ, મૃત્યુ અને ઘડપણને સાક્ષીભાવે જોતો હોય, પત્ની-પુત્ર વગેરેમાં મોહરહિત હોય, ચિત્તની નિત્ય સ્થિરતા કેળવી હોય, એકાંતપ્રિય હોય અને નિયમિત અઘ્યાત્મ વ્યાયામમાં રરયો પરયો રહેતો હોય તેવી વ્યકિત જ્ઞાની કહેવાય.
જ્ઞાનીનાં લક્ષણોનું વર્ણન સાંભળીને એવું થાય કે આ બધું સંસારમાં રહીને થાય ખરું? ઉત્તર હકારમાં છે, એટલે તો આ વાતને ગીતામાં સ્થાન મળ્યું છે. અસાધારણ પ્રતિભાસંપન્ન કોઇપણ માણસના જીવનમાં ડોકિયું કરીશું તો આમાંના મોટાભાગના ગુણો અવશ્ય મળી આવશે. જોકે, ગુણોની આ યાદી જડ કે મૃત નથી. સમયની માંગને અનુસરીને તેમાં સુધારાનો પૂરો અવકાશ છે. જે તત્ત્વજ્ઞાન સંપ્રદાયો, ધર્મગ્રંથો કે મંદિરોના ખંડેરોમાં દબાઇ રહે છે, તે સમય વીત્યે ગંધાઇ ઊઠે. એટલે તેમાં સુધારા અને સમન્વયના હવા-ઉજાસ દાખલ કરવા પડે. મહાકવિ ભવભૂતિએ માં આપેલી સુંદરતાની પરિભાષા આ સંદર્ભમાં ખૂબ જ પ્રસ્તુત છે, આ વાતને માત્ર પ્રાકતિક કે દૈહિક સુંદરતા પૂરતી સીમિત રાખવી મૂર્ખતા ગણાય. વહી જતી સરિતાનું દરેક જલબિંદુ નવું છે. તેમાં સાતત્ય છે પણ જડતા નથી. નોબેલ ઇનામ વિજેતા હર્મન હેસની નવલકથા ના નાયકને જડેલું સત્ય પણ વહેતી સરિતાના નવતર જલબિંદુ જેવું જ અનુપમ હતું ને!
ક્ષેત્ર-ક્ષેત્રજ્ઞ વિભાગ યોગ એટલે દેહ-મનોવિજ્ઞાન. માનવની આ સનાતન ખોજ રહી છે. હાડમાંસનો દેહ આતમની ઓળખનો અંતિમ પડાવ બની રહે તો આવી બન્યું! રાગ-વિરાગ, પ્રેમ-તિરસ્કાર, સુખ-દુ:ખ, આશા-નિરાશા જેવા દ્વંદ્વોના પિંજરામાં કેદ થયેલા આતમ-પંખીને તો છે આશ, અતંતના આકાશે ઊડી નીકળવાની, આઘ્યાત્મિક ઉન્નતિની આ ઉત્કટ મનોકામના જયારે આદિ શંકરાચાર્યના માં સ્વરૂપે બહાર આવે અને ચિત્તના ખેતરની સરહદનો અનંત વિસ્તાર થાય ત્યારે નો નાદ ઊઠે.
શિવોહમ્ એ વૈરાગ્યની બાાાનુભૂતિ નથી, તે તો પળેપળ જાગૃતિ અને પ્રસન્નતાનો પરિપાક છે. જાગતાં રહીએ, અપેક્ષા કે અભિપ્રાયના ગોગલ્સ ઉતારીને પળેપળની ઘટનાઓ અને પાત્રોને જોતાં રહીએ, તેમાંથી જે કંઇ શીખવા મળે તે લેતાં રહીએ. કુદરતની દરેક રચનામાં વૈવિઘ્ય છે. તે દરેક વરચે કંઇક સમાનતા અને સાતત્ય પણ છે.
દરેક ઘટના કોઇ આગળની ક્રિયાની નીપજ છે તેમજ આવનારી કોઇ નવરચનાનું રહસ્ય પણ છે. સમયના કેન્વાસ પર પળેપળ બદલાતાં જતાં રૂપ-રંગની આ ભાતીગળ રંગોળી કેવી અદ્ભુત છે! સૃષ્ટિની અખિલાઇનું આવું દર્શન અને તે સાથેનું તાદાત્મ્ય સધાય એટલે અંતરમાં અસ્ખલિત આનંદની સરવાણી ફૂટે.
વાતને સરળતાથી સમજવી છે, મિત્ર? નાનકડી કુલડીમાં ઘઉના એક દાણામાંથી પ્રસવેલ નવાંકુરને જોઇને ગેલમાં આવી ગયેલ કોઇ નાના ભૂલકાની આંખના સમંદરમાં ડૂબકી મારી જુઓ!
આઘ્યાિત્મક ઉન્નતિનું શાશ્વત વિશ્વ-ગીત
ગીતાના તેરમાં અઘ્યાય માં શરીરરૂપી ખેતરની મિમાંસા છે. દેહરૂપી ખેતરમાં ખેડ ખાતર-પાણીની કેવી માવજત કરવી, કેવું બિયારણ વાવવું વગેરે મજાની વાતો ગીતાકારે કરી છે.
પાંચ કર્મેન્દ્રિયો (હાથ, પગ, મોઢું, મળદ્વાર અને જનનાંગ) પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો (આંખ, કાન, નાક, જીભ અને ત્વચા) અને ચાર અંત:કરણ (મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકાર) મળીને ચૌદ ચાસના ખેતરનો ખેતરપાળ છે, આત્મા. જેમ વર્ષાઋતુ આવે અને માટીમાંથી સર્જનની સોડમ ઊઠે તેમ જ્ઞાનરૂપી વરસાદથી અંતરની ધરતી મહેકી ઊઠે. તેરમાં અઘ્યાયમાં (મંત્ર ૭થી ૧૧) જ્ઞાનીનાં લક્ષણો આપ્યાં છે. જે નિરાભિમાની અને નિર્દંભી હોય, જેના રોમેરોમમાં કરુણા, અહિંસા અને ઋજુતા ટપકતી હોય, તન-મન પવિત્ર હોય, જે વડીલો અને ગુરુજનોને આદર કરે, જેણે ઇન્દ્રિયો પર કાબૂ મેળવ્યો હોય, જન્મ, મૃત્યુ અને ઘડપણને સાક્ષીભાવે જોતો હોય, પત્ની-પુત્ર વગેરેમાં મોહરહિત હોય, ચિત્તની નિત્ય સ્થિરતા કેળવી હોય, એકાંતપ્રિય હોય અને નિયમિત અઘ્યાત્મ વ્યાયામમાં રરયો પરયો રહેતો હોય તેવી વ્યકિત જ્ઞાની કહેવાય.
જ્ઞાનીનાં લક્ષણોનું વર્ણન સાંભળીને એવું થાય કે આ બધું સંસારમાં રહીને થાય ખરું? ઉત્તર હકારમાં છે, એટલે તો આ વાતને ગીતામાં સ્થાન મળ્યું છે. અસાધારણ પ્રતિભાસંપન્ન કોઇપણ માણસના જીવનમાં ડોકિયું કરીશું તો આમાંના મોટાભાગના ગુણો અવશ્ય મળી આવશે. જોકે, ગુણોની આ યાદી જડ કે મૃત નથી. સમયની માંગને અનુસરીને તેમાં સુધારાનો પૂરો અવકાશ છે. જે તત્ત્વજ્ઞાન સંપ્રદાયો, ધર્મગ્રંથો કે મંદિરોના ખંડેરોમાં દબાઇ રહે છે, તે સમય વીત્યે ગંધાઇ ઊઠે. એટલે તેમાં સુધારા અને સમન્વયના હવા-ઉજાસ દાખલ કરવા પડે. મહાકવિ ભવભૂતિએ માં આપેલી સુંદરતાની પરિભાષા આ સંદર્ભમાં ખૂબ જ પ્રસ્તુત છે, આ વાતને માત્ર પ્રાકતિક કે દૈહિક સુંદરતા પૂરતી સીમિત રાખવી મૂર્ખતા ગણાય. વહી જતી સરિતાનું દરેક જલબિંદુ નવું છે. તેમાં સાતત્ય છે પણ જડતા નથી. નોબેલ ઇનામ વિજેતા હર્મન હેસની નવલકથા ના નાયકને જડેલું સત્ય પણ વહેતી સરિતાના નવતર જલબિંદુ જેવું જ અનુપમ હતું ને!
ક્ષેત્ર-ક્ષેત્રજ્ઞ વિભાગ યોગ એટલે દેહ-મનોવિજ્ઞાન. માનવની આ સનાતન ખોજ રહી છે. હાડમાંસનો દેહ આતમની ઓળખનો અંતિમ પડાવ બની રહે તો આવી બન્યું! રાગ-વિરાગ, પ્રેમ-તિરસ્કાર, સુખ-દુ:ખ, આશા-નિરાશા જેવા દ્વંદ્વોના પિંજરામાં કેદ થયેલા આતમ-પંખીને તો છે આશ, અતંતના આકાશે ઊડી નીકળવાની, આઘ્યાત્મિક ઉન્નતિની આ ઉત્કટ મનોકામના જયારે આદિ શંકરાચાર્યના માં સ્વરૂપે બહાર આવે અને ચિત્તના ખેતરની સરહદનો અનંત વિસ્તાર થાય ત્યારે નો નાદ ઊઠે.
શિવોહમ્ એ વૈરાગ્યની બાાાનુભૂતિ નથી, તે તો પળેપળ જાગૃતિ અને પ્રસન્નતાનો પરિપાક છે. જાગતાં રહીએ, અપેક્ષા કે અભિપ્રાયના ગોગલ્સ ઉતારીને પળેપળની ઘટનાઓ અને પાત્રોને જોતાં રહીએ, તેમાંથી જે કંઇ શીખવા મળે તે લેતાં રહીએ. કુદરતની દરેક રચનામાં વૈવિઘ્ય છે. તે દરેક વરચે કંઇક સમાનતા અને સાતત્ય પણ છે.
દરેક ઘટના કોઇ આગળની ક્રિયાની નીપજ છે તેમજ આવનારી કોઇ નવરચનાનું રહસ્ય પણ છે. સમયના કેન્વાસ પર પળેપળ બદલાતાં જતાં રૂપ-રંગની આ ભાતીગળ રંગોળી કેવી અદ્ભુત છે! સૃષ્ટિની અખિલાઇનું આવું દર્શન અને તે સાથેનું તાદાત્મ્ય સધાય એટલે અંતરમાં અસ્ખલિત આનંદની સરવાણી ફૂટે.
વાતને સરળતાથી સમજવી છે, મિત્ર? નાનકડી કુલડીમાં ઘઉના એક દાણામાંથી પ્રસવેલ નવાંકુરને જોઇને ગેલમાં આવી ગયેલ કોઇ નાના ભૂલકાની આંખના સમંદરમાં ડૂબકી મારી જુઓ!
No comments:
Post a Comment